تصور کنید شما قراردادی را با فرد یا افراد دیگری منعقد نموده‌اید که طی آن شما به عنوان فروشنده ملزم شده‌اید در تاریخ مشخصی کالا را به دست خریدار برسانید و در زمانی که شما باید تعهد خود را مبنی بر تسلیم آن کالا اجرا نمایید، در شهر محل سکونت شما زلزله‌ای رخ می‌دهد و شما قادر به تحویل و تسلیم آن کالا نخواهید بود. بنابراین هرچند اصل بر لزوم وفای به تعهدات مندرج در قرارداد می‌باشد لکن در مواردی ممکن است شرایطی رخ دهد که هیچ فردی در چنین شرایطی قادر به ایفای تعهدات خود نباشد. براین اساس در تمامی قراردادها عموماً شرطی تحت عنوان فورس ماژور پیش‌بینی می‌شود که دلالت بر همین وضعیت دارد.
ما در این مطلب در صدد هستیم تا شرط فورس ماژور را توضیح داده و به برخی از نکات مهم آن اشاره نماییم.
فورس ماژور چیست؟
فورس ماژور یک اصطلاح فرانسوی بوده و در قوانین ایران نیز با عنوان قوه قهریه جا افتاده است. این اصطلاح به معنای قدرتی است که خارج از توان و ارده انسانی باشد. بنابراین زمانی که چنین مصادیقی پیش بیاید، افراد نوعاً قادر به ایفای تعهدات خود نخواهند بود. شرط فورس ماژور در قراردادها بدین جهت پیش‌بینی می‌شود تا در صورت وقوع هر یک از مصادیقی که در ادامه توضیح خواهیم داد، بار مسئولیت را برای امور طبیعی و غیر طبیعی که انجام هر گونه تعهد را مختل نموده است از دوش هر یک از طرفین قرارداد بردارد. بنابراین با پیش‌بینی این شرط طرفین در چنین شرایطی ملزم به ایفای تعهدات خود نخواهند بود. مطابق تعریفی که قانون مدنی از قوه قهریه ارائه می‌دهد قوه قهریه حادثه ای است که نمی‌توان آن را به متعهد مربوط دانست اعم از اینکه ارتباطی با قلمرو فعالیت متعهد داشته و حادثه غیرمرقبه تلقی شود و یا صرفاً ناشی از عوامل بیرونی و جدا از متعهد باشد.
مصادیق فورس ماژور
یکی از مباحث چالش‌برانگیز در خصوص پیش‌بینی فورس ماژور در قراردادها، تعیین مصادیق آن می‌باشد. مسلماً در اینکه امور غیرطبیعی مانند سیل، زلزله، طوفان و … و برخی امور انسانی نظیر اغتشاشات و شورش‌ها در مصادیق فورس ماژور قرار داده می‌شود شکی نسیت. چالش اصلی در پدید آمدن برخی مصادیق جدید است که انجام هرگونه تعهد را مختل نموده و می‌بایست در مصادیق فورس ماژور گنجانده شود. یکی از این مصادیق نوپا و عینی ویروس کرونا می‌باشد. شیوع این ویروس به خودی خود انجام برخی تعهدات را مختل نموده است. بنابراین می‌توان این مورد را هم داخل در مصادیق فورس ماژور دانست.
ویژگی‌های مصادیق فورس ماژور
برای آن‌که بتوان واقعه‌ای را از مصادیق فورس ماژور تلقی نمود، لازم است شرایطی برقرار باشد که ذیلاً به توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت:
- حادثه باید غیرقابل اجتباب باشد
به طور کلی حادثه‌ای قوه قهریه تلقی می‌شود که غیرقابل اجتباب و غیرقابل دفع باشد بدین معنی که انجام تعهد نوعاً غیرممکن گردد. در این فرض می‌توان آن حادثه را از مصادیق فورس ماژور به حساب آورد. نکته‌ای که لازم است به آن اشاره کنیم این است که صرف سخت بودن انجام یک تعهد و یا حتی تغییر ناگهانی قیمت کالاها و خدمات از مصادیق فورس ماژور محسوب نمی‌شود زیرا این موارد امور نوعی نبوده و صرفاً ممکن است از توان برخی از اشخاص خارج باشد.
- حادثه باید غیرقابل پیش‌بینی باشد
شرط غیرقابل پیش‌بینی بودن حادثه بدین جهت اهمیت دارد که در فرض غیرقابل پیش‌بینی بودن حادثه، تدوین و رعایت برخی تدابیر احتیاطی غیرممکن خواهد بود درحالی که اگر حادثه قابل پیش‌بینی باشد، این انتظار کاملاً منطقی است که جوانب احتیاط از قبل رعایت و یا در نهایت افراد از عقد قرارداد خودداری نمایند.
- حادثه باید خارجی باشد
خارجی بودن حادثه بدین معنی است که وقوع حادثه نباید ناشی از اقدامات شخص متعهد یا اشخاص وابسته به وی و یا به مشاارلیه مرتبط باشد. بنابراین اگر حادثه‌ای غیرقابل اجتناب و غیرقابل پیش‌بینی باشد ولی در عین حال عدم انجام آن مرتبط با شخص متعهد و اطرافیان وی باشد، حادثه از مصادیق فورس ماژور تلقی نخواهد شد.
دو نکته مهم در خصوص فورس ماژور لازم است بدانید و آن اینکه:
اولاً مطابق قوانین و مقررات موجود اثبات فورس ماژور یا قوه قهریه به عهده شخص متعهد می‌باشد. در واقع لازم است شخصی که متعهد به انجام کار یا تسلیم مالی بوده است ثابت نماید که به جهت حادثه‌ای که از مصادیق قوه قهریه است، امکان ایفای تعهدات خود را ندارد.
ثانیاً شرط فورس ماژور در قراردادها به حدی بدیهی است که در صورت عدم پیش‌بینی در یک قرارداد و یا عدم ذکر مصادیق آن در قراردادهای منعقد شده، چنان‌چه در جریان قرارداد حادثه‌ای رخ دهد که عرفاً از مصادیق فورس ماژور باشد، امکان استناد به این شرط باز هم فراهم است. با این حال بهتر است این شرط نیز مانند سایر توافقات در قراردادها پیش‌بینی شده و طرفین در خصوص نحوه اجرای تعهدات در فرض وقوع فورس ماژور از قبل توافق حاصل نمایند تا بدین نحو میزان اختلافات میان طرفین قرارداد به حداقل ممکن برسد.
تاثیرات فورس ماژور بر قراردادها
در صورتی که یکی از مصادیق فورس ماژور اتفاق بیفتد، چه بر سر قرارداد می‌آید؟
در این وضعیت دو فرض محتل است:
در فرض نخست اگر حادثه رخ داده امکان انجام تعهد را به صورت دائمی از شخص متعهد سلب نماید، در این فرض تعهد به کلی ساقط و در نتیجه قرارداد منحل می‌گردد.
در فرض دیگر چنان‌چه حادثه رخ داده صرفاً برای مدت کوتاهی امکان انجام تعهد را از شخص متعهد سلب نماید در این فرض قرارداد تعلیق شده و پس از رفع اثر فورس ماژور و بازگشت شرایط عادی تعهدات مجدداً ابقا می‌گردد.
نتیجه گیری
تا اینجا با مطالبی که ذکر شد، با یکی دیگر از شروط مهم قراردادها که امری محتمل نیز هست آشنا شدیم. از آن‌جایی که انعقاد قراردادهای حقوقی امری تخصصی بوده بهتر است با دانش کافی اقدام به انعقاد قرارداد نموده و یا از مشورت وکلا و مشاورین حقوقی بهره‌مند گردید. مجموعه ملکبانان نیز در کنار شماست تا در زمینه قراردادهای ملکی با آسودگی خاطر و با اطمینان عمل نمایید.
